Οι οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της μείωσης του διαθέσιμου νερού για άρδευση, σε διάφορους τύπους γεωργικών εκμεταλλεύσεων φυτικής παραγωγής στις επαρχίες Λάρνακας και Ελεύθερης Αμμοχώστου, Κύπρου

Abstract

Η γεωργία παγκοσμίως έχει μεταβληθεί δραματικά, ιδιαίτερα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν ευνοούσαν τη μεγιστοποίηση της παραγωγής. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η εκμηχάνιση των καλλιεργειών και η χρήση αγροχημικών οδήγησαν σε πολύ ψηλά επίπεδα την παραγωγικότητα. Σήμερα, λιγότεροι παραγωγοί, κάτω από συνθήκες μειωμένων απαιτήσεων σε εργατική δύναμη, παράγουν την πλειονότητα των γεωργικών αγαθών. Οι αλλαγές αυτές έφεραν θετικά αποτελέσματα και μείωσαν πολλούς επιχειρηματικούς κινδύνους στη γεωργική εκμετάλλευση, αλλά ταυτόχρονα το τίμημα αυτών των αποτελεσμάτων υπήρξε υψηλό. Ο αριθμός των οικογενειακής μορφής γεωργικών εκμεταλλεύσεων μειώθηκε, τα γόνιμα εδάφη υποβαθμίστηκαν, υπόγεια νερά μολύνθηκαν, οι συνθήκες ζωής και εργασίας των εργατών παραμελήθηκαν, αυξήθηκε το κόστος παραγωγής των γεωργικών προϊόντων και οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στις αγροτικές κοινότητες υποβαθμίστηκαν. Στην Ευρώπη, η γεωργική παραγωγή έχει εξειδικευτεί και συγκεντρωθεί σε μια μειοψηφία εκμεταλλεύσεων που χαρακτηρίζονται από μεγάλης κλίμακας εντατικά παραγωγικά συστήματα και οι οποίες παράγουν τεράστιες ποσότητες τροφίμων. Η ανάπτυξη της γεωργικής τεχνολογίας και οι οικονομίες κλίμακας στη βιομηχανία έχουν ευνοήσει περιοχές με παραγωγική γη, ικανοποιητικά αρδευόμενη, κάτω από ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες και κατά συνέπεια, η πλειοψηφία των γεωργικών εκμεταλλεύσεων φαίνεται να είναι περιττή. Αυτή η παγκόσμια μεταβολή της γεωργίας δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την Κύπρο, ιδιαίτερα με τα νέα δεδομένα που προέκυψαν, κυρίως με την ένταξη της Κύπρου στην ευρύτερη, χωρίς δασμούς αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 2004. Η συρρίκνωση του γεωργικού τομέα και η απομάκρυνση οικονομικά ενεργού πληθυσμού από τις αγροτικές περιοχές προς τα αστικά κέντρα είναι φαινόμενο που παρατηρήθηκε και στην Κύπρο. Η συρρίκνωση του γεωργικού τομέα στα κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και οι αρνητικές επιπτώσεις αυτής, οδήγησαν την Ένωση στη χάραξη νέας αγροτικής πολιτικής. Σύμφωνα με διακήρυξή της (Κανονισμός (Ε.Κ) 1698/2005), η αγροτική ανάπτυξη πρέπει να επιτευχθεί με την αύξηση των ευκαιριών εργασίας στις αγροτικές περιοχές, τη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών του γεωργικού τομέα, την ολοκληρωμένη προσέγγιση, τη διαφοροποίηση της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας, την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφορία. Το μέλλον του γεωργικού τομέα συνδέεται στενά με την ισόρροπη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, που καλύπτουν το 80% του ευρωπαϊκού εδάφους. Αρχές της ευρωπαϊκής πολιτικής είναι η αναγνώριση του ισχυρότατου ρόλου της γεωργίας, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, η συνεκτίμηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, η διαποίκιλση των οικονομικών δραστηριοτήτων και η διαφύλαξη της αγροτικής κληρονομιάς. Η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. έφερε στην επιφάνεια τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν λόγω του προστατευτισμού που τύγχανε ο γεωργικός τομέας από το κράτος, που τον κράτησε μακριά από την παγκόσμια πραγματικότητα και ουσιαστικά δεν ευνοούσε την καινοτομία και την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Άμεσο αποτέλεσμα του γεγονότος αυτού ήταν η μη ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας του τομέα, η παραγωγή προϊόντων με υψηλό κόστος και η επακόλουθη αύξηση των εισαγόμενων γεωργικών προϊόντων, με ταυτόχρονη μείωση των εξαγόμενων. Σήμερα η κυπριακή γεωργία υστερεί ανταγωνιστικά και υπάρχει ένα τεράστιο τεχνολογικό χάσμα μεταξύ αυτής και της ευρωπαϊκής γεωργίας. Πολλές διαρθρωτικές αλλαγές πρέπει να πραγματοποιηθούν έτσι ώστε η κυπριακή γεωργία να αναπτύξει τα δικά της ανταγωνιστικά και συγκριτικά πλεονεκτήματα και να καταστεί ένας βασικός εταίρος της ευρωπαϊκής γεωργίας. Τα σημερινά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά του γεωργικού κόσμου, όπως η παγκοσμιοποιημένη αγορά, ο έντονος ανταγωνισμός, η απαιτητική καταναλωτική ζήτηση, τα πρότυπα ποιότητας, ασφάλειας και υγιεινής, η αειφορική διαχείριση των πόρων παραγωγής, η κοινωνία της πληροφορικής, καθώς και η ανάπτυξη της τεχνολογίας ωθούν με μεγάλη ταχύτητα την κυπριακή γεωργία σε διαρθρωτικές αλλαγές που θα την καταστήσουν ικανή να αποκτήσει το δικό της συγκριτικό και ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στη διεθνή αγορά. Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο γεωργικός τομέας στην Κύπρο, επιγραμματικά, είναι:  Η δραματική αύξηση των τιμών των εισροών στη γεωργία, τα τελευταία 5 χρόνια και μετά την ένταξή μας στην Ε.Ε. και λόγω της αύξησης των τιμών στις διεθνείς αγορές. Το μικρό μέγεθος του γεωργικού κλήρου και η υποβαθμισμένη ποιότητα των εδαφών.  Η κακή οργάνωση των παραγωγών – προβλήματα διάθεσης και εμπορίας των γεωργικών προϊόντων.  Η γήρανση του γεωργικού πληθυσμού και τα προβλήματα διαδοχής από νέους γεωργούς.  Οι αντίξοες καιρικές συνθήκες που επικρατούν τα τελευταία χρόνια – η παρατεταμένη ξηρασία και η ολιγομβρία που επικρατούν τα τελευταία χρόνια επέφεραν καίρια πλήγματα στην κυπριακή γεωργία. Οι κλιματικές αλλαγές αποτελούν σήμερα μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει τόσο η Κύπρος, όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και όλος ο πλανήτης. Έχουν πλέον καταγραφεί σαφείς επιστημονικές μαρτυρίες και αποδείξεις ότι η υψηλή συγκέντρωση των Αερίων του Θερμοκηπίου (Greenhouse Gases – GHGs) στην ατμόσφαιρα προκαλεί τη θέρμανση του πλανήτη. Οι κλιματικές αλλαγές έχουν άμεση επίδραση στο γεωργικό τομέα, που η εξάρτησή του από τα καιρικά φαινόμενα είναι άμεση, ενώ παράλληλα, στο γεωργοκτηνοτροφικό τομέα χρεώνεται σημαντικό μερίδιο ευθύνης για τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου. Οι περισσότερες επιδράσεις των κλιματικών αλλαγών στο γεωργικό τομέα θα έχουν άμεση συσχέτιση με το νερό και κυρίως με τη μείωση του διαθέσιμου νερού για αρδευτικούς σκοπούς. Αυτό προβλέπεται να προκληθεί από τη μείωση των βροχοπτώσεων στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, την άνοδο της θερμοκρασίας, τη ξηρασία και τη αναμενόμενη σύγκρουση, για τους διαθέσιμους υδάτινους πόρους, ανάμεσα στη γεωργία και τους άλλους κλάδους της οικονομίας. Ταυτόχρονα, οι νέες τάσεις της αγοράς, τα νέα καταναλωτικά πρότυπα και η στροφή που καταγράφεται τα τελευταία χρόνια στη γεωργική παραγωγή υπέρ της ποιότητας και κατά της εντατικής καλλιέργειας και της παραγόμενης ποσότητας, έχουν οδηγήσει σε γεωργικές πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον. Οι πρακτικές αυτές στοχεύουν, εκτός των άλλων, στον περιορισμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, στην προστασία των φυσικών πόρων και κυρίως του νερού, καθώς και στη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της εντατικής καλλιέργειας (π.χ. η μείωση της νιτρορύπανσης).Η Στρατηγική για την Αγροτική Ανάπτυξη της Κύπρου και οι προβλεπόμενες παρεμβάσεις μέσω του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης για την περίοδο 2007 – 2013 έχουν ως βασικό στόχο τους τη βελτίωση της απασχόλησης, του εισοδήματος, του περιβάλλοντος και των συνθηκών διαβίωσης στην ύπαιθρο. Εστιάζεται στην επίλυση των διαρθρωτικών προβλημάτων της γεωργίας του τόπου, στην προώθηση της ανταγωνιστικότητας των κυπριακών προϊόντων, καθώς επίσης και στην περαιτέρω ενίσχυση των τομέων που πλεονεκτούν συγκριτικά με τους υπόλοιπους τομείς παραγωγής. Η συμβολή του αγροτικού τομέα και της γεωργίας στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος καθώς και η οικονομική διαφοροποίηση αποτελούν μείζονες επιμέρους στρατηγικές. Ένας από τους γενικούς στρατηγικούς στόχους, ο οποίος τελικώς ταυτίζεται με το 2ο Άξονα του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης 2007 – 13 είναι ο ακόλουθος: Βελτίωση του περιβάλλοντος και ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Στόχος είναι η αντιμετώπιση της εντατικοποίησης της φυτικής και ζωικής παραγωγής, η ποιοτική αναβάθμιση των εδαφών, η ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των υδατικών πόρων και συστημάτων, η μείωση των επιπτώσεων από την αλλαγή του κλίματος, η ενδυνάμωση και προώθηση της βιολογικής γεωργίας, η αειφορική διαχείριση και ενίσχυση του πολυλειτουργικού ρόλου των δασών και η δάσωση για περιβαλλοντικούς σκοπούς. Η παρούσα μελέτη καλείται να εξετάσει την οικονομικότητα παραγωγής διαφόρων τύπων γεωργικών εκμεταλλεύσεων φυτικής παραγωγής στην Επαρχία Λάρνακας και στην ελεύθερη Επαρχία Αμμοχώστου, που αντιμετωπίζουν σημαντικό πρόβλημα διαθεσιμότητας νερού άρδευσης, ως αποτέλεσμα των κλιματικών αλλαγών και χωροθετούνται σε περιοχές χαρακτηρισμένες ως «Ευαίσθητες από την Νιτρορύπανση». Σε αυτό το πλαίσιο αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και εξετάζονται διάφορες υποθέσεις – σενάρια μείωσης του διαθέσιμου νερού για άρδευση σε κάθε τύπο γεωργικής εκμετάλλευσης.